Overslaan en naar de inhoud gaan
Publishing

Open Access Boeken

Alles wat je moet weten over het Open Access publiceren van je boek

hf

De open access-monografie is bezig aan een opmars in de geesteswetenschappen en sociale wetenschappen. Toch staat open access voor boeken nog in de kinderschoenen vergeleken met open access voor tijdschriftartikelen. 

Het produceren en uitgeven van een boek is inherent complexer dan bij een tijdschriftartikel. Terwijl artikelen doorgaans korter zijn en het publicatietempo hoog ligt, zijn boeken het resultaat van jarenlange onderzoeksinspanningen en vereisen daarom een grondige planning en substantiële investeringen. Boeken kennen een breed scala aan verschijningsvormen, van monografieën en bundels tot studieboeken. Afhankelijk van het vakgebied en de doelgroep kunnen auteurs en redacteurs daarnaast specifieke behoeften hebben, van het reproduceren van bronnen waarop auteursrecht rust, tot het opnemen van inhoud in meerdere talen of het produceren van een e-book met multimedia-componenten. Hierdoor is vaak maatwerk vereist. Daarnaast is het boekenlandschap bevolkt door een verscheidenheid aan actoren, variërend van commerciële uitgevers en gevestigde university presses, tot bibliotheekinitiatieven, kleinere non-profits, en softwareplatforms die zelfpublicatie mogelijk maken. 

In deze uitgeefcontext gekarakteriseerd door bibliodiversiteit en een veelheid aan actoren heeft zich nog geen enkel OA-model als dominant gepositioneerd. De mix van traditionele boekuitgevers en (idealistische of marktgedreven) innovatie heeft geresulteerd in een heel scala aan bedrijfsmodellen; sommige van deze modellen verhalen de publicatiekosten op de auteur, terwijl andere ondersteund worden door universiteiten en hierdoor kunnen opereren zonder kosten voor auteurs en lezers. 

Businessmodellen

De meeste gevestigde uitgevers maken gebruik van Book Processing Charges (BPCs) om de kosten van open access-publicatie te dekken. Afhankelijk van de uitgever en de lengte van het boek kunnen deze BPCs sterk uiteenlopen, van zo'n €5.000 tot meer dan €15.000+. Sommige uitgevers bieden de mogelijkheid om tegen een gereduceerde BPC een boek open access te maken na een embargoperiode van 12-24 maanden (‘delayed OA'), maar omdat vaak niet transparant wordt gemaakt hoe de geboden korting in verhouding staat tot de inkomsten van de uitgever tijdens de embargoperiode, kan dit model gezien worden als een vorm van double dipping

Andere uitgevers experimenteren in plaats daarvan met businessmodellen waarbij geen BPC in rekening wordt gebracht, zoals freemium (bijv. OpenEdition), collectieve financieringsmodellen en bibliotheeklidmaatschappen (bijv. Open Book Collective, Punctum Books, en Sidestone Press), institutionele subsidie (bijv. Netherlands University Presses), een vrijwillige auteursbijdrage (bijv. Open Book Publishers), de verkoop van papieren boeken (bijvoorbeeld Language Science Press), of een combinatie. Deze modellen vallen allemaal onder de paraplu van Diamond open access, waarbij publicaties onmiddellijk onder een open licentie worden aangeboden (meestal Creative Commons) zonder kosten voor auteurs of lezers.

Groene OA kan ook een optie zijn voor (delen van) boeken. Vaak staan uitgevers alleen het delen van een deel van de publicatie toe (1-2 hoofdstukken), en/of hanteren ze lange embargoperiodes voor boeken via zelfarchivering beschikbaar mogen worden gemaakt. De versie van de publicatie die beschikbaar mag worden gemaakt is meestal ook niet de Groene OA kan ook een optie zijn voor (delen van) boeken. Vaak staan uitgevers alleen het delen van een deel van de publicatie toe (1-2 hoofdstukken), en/of hanteren ze lange embargoperiodes voor boeken via zelfarchivering beschikbaar mogen worden gemaakt. De versie van de publicatie die beschikbaar mag worden gemaakt is meestal ook niet de uitgeversversie (‘Version of Record'), maar het manuscript van de auteur. Losse hoofdstukken in bundels tellen als kort wetenschappelijk werk en mogen dus door de auteur na zes maanden openbaar worden gemaakt onder de Taverne-regeling, ongeacht embargo's die de uitgever zelf hanteert.

Kiezen van een uitgever

Bij het kiezen van een uitgever voor een OA-boek moeten verschillende factoren in overweging worden genomen:

  • De eventuele open access-vereisten van je subsidieverstrekker. Als het om boeken gaat kunnen deze erg uiteenlopen en zijn sommige financiers strenger dan andere. (Publicatie na een embargoperiode volstaat bijvoorbeeld voor NWO, maar niet voor ERC.)
  • Het bedrijfsmodel, de waarden en de gedragscode van de uitgever. Als de uitgever een BPC in rekening brengt, is er dan transparantie over de hoogte en berekening daarvan? Heb je financiering beschikbaar om deze kosten te dekken?
  • De wetenschappelijke kwaliteit en peer review-procedure van de uitgever. 
  • Praktische zaken rond de bestandsformaten die worden ondersteund voor e-books, en of deze ruimte bieden voor alle gewenste functionaliteit (bijvoorbeeld het inbedden van multimedia-toepassingen). 
  • De door de uitgever geboden licentieopties. Als de uitgever een Creative Commons-licentie voorstelt met een NC of ND restrictie, ga dan zorgvuldig na wie deze rechten zal managen en wat de mogelijke praktische gevolgen daarvan zijn. Sommige uitgevers gebruiken de NC-restrictie om je werk door te kunnen verkopen aan commerciële partijen, en door een ND-restrictie kan het moeilijker worden een nieuwe of vertaalde editie op de markt te brengen. Raadpleeg eventueel de NWO/UKB-gids over Creative Commons-licenties of vraag de open access- of copyright-adviseur van je bibliotheek om advies.
  • Overweeg ook de tijdlijn voor de OA-publicatie: zal het boek onmiddellijk beschikbaar zijn, of pas na een embargoperiode? Als de uitgever korting geeft op de BPC in ruil voor een langer embargo, is er dan transparantie over hoe de hoogte van de korting wordt berekend?
  • Archivering op lange termijn is een andere belangrijke factor. Zorg ervoor dat de uitgever garandeert dat het boek op de lange termijn toegankelijk blijft, bijvoorbeeld via OAPEN en CLOCKSS. 
  • Informeer tot slot hoe de uitgever het boek zal verspreiden en promoten om zichtbaarheid en vindbaarheid te waarborgen

Netherlands University Presses

De Netherlands University Presses (NUPs) zijn een uitstekend voorbeeld van hoe Diamond Open Access (OA) op grote schaal kan functioneren. Het NUP-netwerk omvat universiteitsuitgevers zoals Maastricht University Press, Open Press Tilburg University, Radboud University Press, TU Delft Open Publishing, University of Groningen Press en Leiden University Press.

Het doel van deze universiteitspersen is het wegnemen van financiële barrières voor zowel auteurs als lezers, en tegelijk duurzame en kwalitatief hoogstaande publicaties te garanderen.  Bovendien behouden auteurs het auteursrecht op hun boeken, wat betekent dat ze controle behouden over hoe hun werk wordt gebruikt en gedeeld.

De NUPs bestrijken de volle breedte van het wetenschappelijk onderzoek in Nederland, van internationaal tot lokaal, met ruimte voor meertaligheid en andere vormen van bibliodiversiteit. NUPs kunnen onderdak bieden aan onderwerpen die mogelijk geen plek vinden bij grotere uitgevers met een commerciële of internationale focus. De NUPs publiceren tijdschriften, monografieën, bundels en leerboeken; het precieze aanbod verschilt van pers tot pers.

Materialen van derden

Materiaal van derden kan worden opgenomen in open access-boeken, maar er zijn enkele belangrijke overwegingen waarmee rekening moet worden gehouden. Uiteraard is het van belang om toestemming te verkrijgen van de rechthebbenden voor hergebruik van het materiaal. Bij auteursrechtelijk beschermd materiaal van derden is het waarschijnlijk dat de rechthebbende geen toestemming zal geven om diens materiaal onder dezelfde open licentie te delen als het boek als geheel. In dat geval kan een meer restrictieve licentie worden overeengekomen voor hun materiaal. Elk stukje inhoud afkomstig van derden moet worden voorzien van een bronvermelding waarin zowel de naam van de auteursrechthebbende als de licentie waaronder het materiaal wordt gedeeld, worden vermeld.

OAPEN Open Access Books Toolkit

De OAPEN Foundation heeft een Toolkit ontwikkeld om open access voor academische boeken te bevorderen en te ondersteunen. De Toolkit is een belangrijke bron voor onderzoekers, bibliotheken, instellingen, subsidieverstrekkers, uitgevers en iedereen die geïnteresseerd is in open access voor boeken. Hij bevat korte artikelen over een breed scala aan relevante onderwerpen, ondersteund met bronnen en verwijzingen naar verder leesmateriaal. In het kader van het door de EU gefinancierde PALOMERA-project is er ook een kennisbank toegevoegd die beleidsmakers kan helpen bij het ontwikkelen van beleid op het gebied van open access-boeken.

Bronnen

OAPEN OA Books Toolkit

De bron bij uitstek voor informatie over het open publiceren van boeken

Directory of Open Access Books

DOAB is een community-gedreven zoekservice die wetenschappelijke, peer-reviewed open access boeken indexeert en toegankelijk maakt en gebruikers helpt om betrouwbare uitgevers van open access boeken te vinden.

OAPEN - Online library of open access books

OAPEN bevordert en ondersteunt de overgang naar open toegang voor academische boeken door open infrastructuurdiensten aan te bieden aan belanghebbenden in wetenschappelijke communicatie.

Think.Check.Submit

Een checklist met een stapsgewijze leidraad voor het evalueren van boeken en boekhoofdstukken

Open Access Books Network

Een plek om open access boeken te bespreken

Open Book Environment (OBE) Dashboard

Een dashboard met informatie over Open Access-boekpublicaties

Bronvermeldingen

Library Lancaster University. (2024). A Guide to Publishing Open Access Monographs, Books, Book Chapters and Long-form Outputs—Overview. A Guide to Publishing Open Access Books, Monographs, Book Chapters, and Longform Outputs by Lancaster University. https://www.lancaster.ac.uk/articulate/OA_Books/#/ 

Netherlands Open Access Books: Facilitating knowledge exchange between libraries. (n.d.). https://openbooksnl.hcommons.org/ 

OAPEN. (n.d.). OA Books Toolkit. https://oabooks-toolkit.org/